هتل ولنجك و لزوم قانون حريم گسل‌هاي فعال

در اين روزها خبر ساخت بناهاي مهم از قبيل هتل بلندمرتبه ولنجك روي گسل فعال شمال تهران و ساخت استاديوم در حريم خطرناك زمين‌شناختي در جنوب تهران بيش از پيش نشان مي‌دهد كه نياز به قانون حريم ممنوعيت و تعيين تكليف ساخت و ساز - يا ممانعت از آن- در حريم گسل‌هاي فعال وجود دارد. در سوابق موضوع از گذشته تا امروز مي‌توان نياز به چنين قانوني را مشاهده نمود. در 21 مهر 1399 سيزدهمين نشست شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران با حضور، وزير راه و شهرسازي، رييس شوراي اسلامي شهر تهران، شهردار تهران، رييس ستاد مديريت بحران كشور، برگزار شد. «... تهيه و تدقيق نقشه گسل‌هاي شهرهاي تهران، كرج، تبريز، مشهد، زنجان و كرمان در محدوده شهري و حاشيه ۳۰ كيلومتري آن و تعيين حريم آنها در مقياس «يك‬ دو‬ هزارم‬» انجام و ارايه و مقرر شد مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي به عنوان مجري طرح طي ۲ ماه آينده ضوابط ساخت و ساز در اين نواحي را ابلاغ كند. همچنين مقرر شد ايجاد ساختمان‌هاي بلند به‌صورت موردي و نقطه‌اي ممنوع شود و طرح پيشنهاد و ضرورت آن تنها در قالب محور و پهنه ارايه شود. شوراي عالي شهرسازي نقشه حرايم گسل‌ها را متعاقبا منتشر خواهد كرد...» در امريكا و ايالت كاليفرنيا مناطق گسل زلزله در قانون منطقه‌بندي گسل‌هاي فعال - قانون آلكوئيست-پريولو Alquist-Priolo مشخص شده است. هدف اين قانون كاهش تلفات ناشي از گسيختگي سطحي است. كاليفرنيا اين قانون را پس از زلزله مخرب 1971 سن فرناندو (با بزرگاي 6.6) مصوب كرد كه با گسيختگي‌هاي سطحي گسترده‌اي همراه بود كه به سازه‌هاي متعدد آسيب رساند. يك گسل فعال، در اين قانون گسلي است كه در 11 هزار سال گذشته در زمان هولوسن - گسيخته شده است. اين قانون در 22 دسامبر 1972 به قانون كاليفرنيا امضا شد تا ريسك گسيختگي گسل‌هاي سطحي سازه‌ها را براي سكونت انسان كاهش دهد. اين قانون در شكل فعلي خود داراي سه ماده اصلي است: 
1- سازمان زمين‌شناسي كاليفرنيا (كه در آن زمان به عنوان بخش معادن و زمين‌شناسي كاليفرنيا شناخته مي‌شد) مسوول است تا نقشه‌هاي دقيقي از آثار سطحي گسل‌هاي فعال شناخته شده تهيه كند. اين نقشه‌ها شامل مكان دقيقي كه در آن گسل‌ها سطح را قطع مي‌كنند و يك منطقه حائل در اطراف اثر (هاي) شناخته‌شده سطحي است.
2- صاحبان املاك (يا نمايندگان آنها) را ملزم مي‌كند كه قبل از فروش ملك، به‌طور رسمي و قانوني افشا كنند كه دارايي آنها در محدوده‌هاي تعيين شده در آن نقشه‌ها قرار دارد و 

3- ساخت و ساز جديد خانه‌ها در اين مناطق را ممنوع مي‌كند، مگر اينكه يك بررسي جامع زمين‌شناختي نشان دهد كه گسل خطري براي سازه مورد نظر ايجاد نمي‌كند.
اين اقدام يكي از چندين موردي است كه قوانين و شيوه‌هاي ساختماني را براي بهبود ايمني در برابر زلزله تغيير داد. اين تغييرات به منظور كاهش خسارات ناشي از زلزله‌هاي آينده است.
اين قانون ايالتي نتيجه مستقيم زلزله 1971 سان فرناندو (كه «زلزله سيلمار» نيز ناميده مي‌شود) بود كه با گسيختگي‌هاي سطحي گسترده همراه شد كه به خانه‌ها، ساختمان‌هاي تجاري و اداري و عمومي آسيب رساند. گسيختگي سطحي عيان‌ترين خطر لرزه‌اي است كه از آن جلوگيري مي‌شود. در ژانويه 1972، فرماندار كاليفرنيا و رييس‌جمهور بعدي، رونالد ريگان، شوراي زلزله فرمانداري را به عنوان واكنشي به رخداد زلزله سان فرناندو تاسيس كرد كه توصيه‌هاي آن شورا منجر به اين قانون شد. اين قانون در 7 مارس 1973 لازم‌الاجرا شد. اين قانون چند سال بعد اصلاح شد تا شامل تعهد افشا براي دارندگان مجوز املاك باشد. 
 نخستين گزارش‌ها در ايران در مورد گسل‌هاي تهران، گزارش «چالنكو» در بهمن 1352 با عنوان «گزارش چارچوب زمين‌ساختي پهنه تهران» و همچنين در سال 58 با عنوان «معرفي و بررسي گسله‌هاي كواترنر ناحيه تهران» بود. در گزارش سازمان زمين‌شناسي كشور سال 1358، در 32 صفحه، از سوي منوچهر قريشي و بهرام ارژنگ با جزييات بيشتري در مورد گسل‌هاي تهران توضيح داده شد. در سال 1363 گزارش شماره 56 سازمان زمين‌شناسي لرزه‌خيزي و لرزه زمين‌ساخت تهران شامل نقشه گسل‌هاي اين محدوده از سوي بربريان و همكاران منتشر شد. در آيين‌نامه بين‌المللي ساختمان‌ها به تعيين استانداردها در چارچوب فرمول‎هاي مشخص براي تعيين پهنه عقب‌نشيني ساخت سازه‎ها بر پايه متغيرهاي اصلي گسل و سازه پرداخته و اين حدود در فراديواره و در فروديواره گسل تعريف شده است. پژوهش يكي از دانشجويان سابق دكتري نگارنده، خانم دكتر دي ناز ايرانبدي، در سال 1390 روي گسل‌هاي جنوب تهران براي تعريف حريم گسيختگي و ساخت و ساز نشان داد كه نوع سازه و ژرفاي شمع سازه نيز در تعيين حريم دوري از گسيختگي ناشي از گسل سطحي اثر بسزايي دارد.
 شهرداري تهران اجازه ساخت روي گسل‌هاي لرزه‌زاي تهران را داده و بيشتر اين گسل‌ها با ساختمان‌هاي بلند و كوتاه پوشيده شده‌اند. در مصوبه 23/2/1397 شوراي عالي شهرسازي و معماري درخصوص حريم گسل‌هاي زلزله شهرهاي ايران پيرامون «حريم گسل‌هاي زلزله شهرهاي ايران» تكاليف و وظايفي براي واحد‌ها و سازمان‌هاي مربوطه آمده بود: الف) پهنه‌بندي حريم گسل‌هاي زلزله شهرهاي تهران، تبريز و كرمان... مورد تاييد و تصويب قرار گرفت و مقرر شد اسناد مربوطه توسط دبيرخانه شوراي عالي شهرسازي و معماري به مراجع ذي‌ربط ابلاغ گردد، بلندمرتبه‌سازي (براساس چارچوب تعيين‌شده در مصوبات شوراي عالي) در پهنه گسل‌هاي اصلي ممنوع است، وظيفه نظارت بر حسن انجام اين بند با همكاري موثر نهادهاي مدني شهرهاي مذكور (ازجمله شوراي اسلامي شهر) برعهده اداره كل راه و شهرسازي استان مربوطه و دفتر نظارت بر طرح‌هاي توسعه و عمران است، ادارات كل راه و شهرسازي استان‌هاي مربوطه و شهرداري تهران موظفند طرح تفصيلي شهرهاي تهران، تبريز و كرمان را با درنظر گرفتن كاربري‌هاي مجاز به استقرار در پهنه‌هاي گسلي مورد بازنگري قرار داده و جهت تصويب نهايي به شوراي عالي ارسال نمايند، شهرداران شهرهايي كه اسناد پهنه‌بندي حريم گسل‌هاي آنها ابلاغ شده است (تهران، تبريز و كرمان) مكلفند ظرف مدت شش ماه از ابلاغ اين مصوبه اطلاعات رقومي كليه مستحدثات واقع شده بر حرايم گسل‌ها را تكميل و نتيجه را جهت بررسي روند اجرايي شدن مصوبات مذكور، به مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي ارسال نمايند.
همچنين، ضوابط عام پيرامون سند پهنه‌بندي گسل‌هاي زلزله شهرهاي ايران بايد حداكثر تا سه ماه آينده تدوين و پس از طي فرآيند قانوني لازم به مراجع ذي‌ربط ابلاغ گردد، در تهيه نقشه گسل‌هاي كلانشهر‌ها، با تاكيد بر برآورد نرخ لغزش و ميزان جابه‌جايي گسل‌ها، در بازه زماني ۵ ساله، تهيه و پس از طي فرآيند قانوني لازم به مراجع ذي‌ربط ابلاغ شود، همچنين ساختمان‌ها و تاسيسات بسيار مهم علاوه بر تعاريف و مصاديق ذكر شده در آيين‌نامه ۲۸۰۰، شامل مدارس و كليه مراكز آموزشي و پرورشي داراي مجوز (شامل مهد كودك‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و...)، كليه جايگاه‌هاي سوخت (پمپ بنزين، پمپ گاز)، ساختمان‌هاي بلندمرتبه (طبق تعريف بازاي مناطق مختلف) نيز خواهد بود. براي جابه‌جايي ساختمان‌هاي دولتي با اهميت خيلي زياد و خطرزا واقع در حرايم گسل‌ها، مقرر شد كارگروه اجرايي، سازمان مجري ساختمان‌هاي دولتي، سازمان برنامه و بودجه، وزارت كشور (سازمان مديريت بحران كشور) و سازمان بهره‌بردار، تشكيل و آيين‌نامه اجرايي مرتبط را جهت ارايه به دولت تدوين نمايد. در تاريخ 9/7/1397 ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌هاي گسلي كلانشهرها از سوي مركز تحقيقات راه و مسكن و شهرسازي منتشر شد.